مومن‌آباد شهری است در حدود بیست کیلومتری شهرستان ازنا و حدودا ۵۰ کیلومتر با شهر اراک فاصله دارد. مردم محلی آن را «مأمون» یا«مامون» می‌خوانند. این شهر مرکز بخش جاپلق از توابع شهرستان ازنا است. گویش مردم شبیه به فارسی دری می باشد. به مردم مومن آباد و روستاهای اطراف” گاپله ای” می گویند.
موقعیت جغرافیایی مومن آباد ازنا
مومن اباد از نظر جغرافیایی در دشت وسیعی قرار گرفته است .در قسمت شمال مومن آباد روستاهای گاوبار و گنجه قرار دارند و مسیر دسترسی به این روستاها آسفالت می باشد.
در قسمت جنوب مومن آباد روستای مرزیان قرار دارد که بعد از روستای مرزیان روستاهای دیگر مثل فین و … و در نهایت شهرستان ازنا قرار دارد.
در قسمت غرب مومن آباد روستاهای گوگده ، میرآباد ،اکبرآباد (هر سه روستا در حال حاضر خالی از سکنه می باشند) و روستای با صفای شاه طران(شاطر) قرار گرفته اند.
در قسمت شرق مومن آباد روستای مدآباد و در جنوب شرقی آن روستای فرزیان قرار دارد که مسیرهای دسترسی آسفالت می باشد. در گذشته با نبود چاه های عمیق کشاورزی بین مومون آباد و روستاهای مد آباد و فرزیان رودخانه ای وجود داشت به نام “رو خونه مامون” که آب فراوان و روانی داشت و ماهی نیز در رودخانه وجود داشت.
مومن آباد در گذشته دارای محله های قلا بالا، قلا پایین( قلا دامون)، ایستگاه و سرا گنجه بود.
وجود مقبره امام زاده ابراهیم(معروف به شاهزاده ابراهیم) از فرزندان محمدباقر در این شهر نشان دهنده تاریخ این شهر است.
راه های ارتباطی مومن آباد ازنا
برای دسترسی به شهر مومن آباد با حرکت کردن از سمت اراک به سوی ازنا بیست کیلومتری ازنا، قبل از فروآلیاژ یک مسیر فرعی وجود دارد که از سمت راست اتوبان خارج و از زیر پل به سمت شرق حرکت میکنیم و بعد از حدود یک کیلومتر از زیر پل ریل راه آهن، وارد مومن آباد می شویم. یک مسیر ارتباطی دیگر برای دسترسی به مومن آباد راه آهن تهران به اهوازس می باشد. ایستگاه راه آهن مومن آباد بین ایستگاه های راه آهن ازنا و سمیه( فوزیه سابق :محلی که راه آهن تهران به اهواز متصل شده است) می باشد.
امکانات مومن آباد ازنا
شهر مومن آباد ازنا دارای چند بانک از جمله بانک ملی، صادرات و کشاورزی می باشد. شهرداری ، بخشداری، سالن ورزشی، ایستگاه راه آهن، شرکت خدمات کشاورزی، پاسگاه نیروی انتظامی، مخابرات، درمانگاه (البته بیشتر خدماتی که ارایه میدهند به خانه بهداشت شباهت دارد) و … می باشد.
حرفه و شغل اهالی مومن آباد ازنا
شغل اصلی اکثر اهالی مومن آباد ازنا، کشاورزی و با تاسیس شرکت فروآلیاژ در این شرکت مشغول به فعالیت می باشند. محصولات کشاورزی آنها بیشتر گندم و لوبیا می باشد.
مراسمات مذهبی مومن آباد
در دهه اول عاشورا مراسمات سینه زنی و زنجیر زنی برگزار می شود. در روز عاشورا با وجود مقبره امامزاده ابراهیم، هیئت های مومن آباد و روستاهای اطراف با تشکیل هیئت های خود به مومن آباد رفته و عزاداری می کنند و به زیارت می پردازند و کسانی که نذر دارند ،نذر خود را ادا می کنند.
هر ساله در روز 28 صفر دسته های عزاداری از مومن آبادی های مقیم تهران و روستاهای اطراف صحنه بی نظیری بوجود می آورد.
روستاهای تابع مومن آباد ازنا
مومن آباد شامل دو بخش جاپلق شرقی و جاپلق غربی می باشد.
از روستاهای تابعه می توان به : شاه طران(شاطر)، آقبلاغ، کُلبُر، داود پیغمبر،قلعه خلیفه، پرچستان، پنج زوج، بیدستان، آشورآباد(مرکز جاپلق غربی)مالیچه، شاهوله، قشلاق، گنجه، کرتیلان، کرچیان، گاوبار،امامزاده قاسم( یکی از مکان های زیارتی با قدمت زیاد)، خروسان، سیدآباد، مدآباد، شورچه ،گلیگرد(گلیجرد)، ملاطالب،حشیوید، رشیدی، تازران، فرزیان، مرزیان و …. می باشد.
نام گذاری گاپله
بعلت داشتن زمینهای آبرفتی و حاصلخیز به کشاورزی حرفه ای مشغول شده و جایگاه و محل زندگی گاپله ای ها گردیده است . این گمان که شاید نام اوستایی گائوپرثوه(gao persove) ،گاپرثه، گاپهله و گاپله از یک ریشه بوده و بمعنی گاوداران و کشاورزان که کنایه از امر قوی کشاورزی در دشت گاپله در زمان باستان بوده باشد موئد این مطلب است .با این تفاسیر شهر معروف و باستانی گابایی (gabai) ، گابین یا گابه که از زمان هخامنشیان تا ساسانیان برجا بوده و پاره ای آنرا نزدیک اصفهان گفته اند در این منطقه قرار داشته است.
تاریخچه گاپله
جاپلق عربی شده واژه گاپله، نام سرزمین باستانی و پهناوری است که در غرب مرکزی ایران محدوده شهرهای شازند، ملایر بروجرد، ازنا و الیگودرز واقع شده است. قدیمی‌ترین کتیبه ای که نام گاپله در آن ذکر شده‌است، کتیبه ای است به خط آشوری و در آن گفته شده سپاهیان آشور در یکی از جنگها (حدودا ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح) ، قلعه‌ای را در منطقه گاپله تصرف کرده و تعدادی اسیر و دام گرفتند.
اغلب مردم جاپلق لرثلاثی هستند ولی یک یا دو روستا از ایل بختیاری هستند.
جاپِلَق منطقه‌ای بسیار کهن است که قدمت آن به دوران پیش از اسلام بر می‌گردد. واژه جاپلق در اصل عربی شده کلمه گاپله و از لحاظ باستان‌شناسی حائز اهمیت فراوان است. این منطقه در زمان‌های پیش از اسلام جزء منطقه ماد و پس از تشکیل هخامنشی جزء سرزمین ری می‌گردد. از جمله معروف‌ترین و کهن ترین خاندان های ساکن این منطقه می توان به خاندان بیات، میرباقری،امیری،احمدی،محبی اشاره کرد.
گرچه آثار و نشانه‌های فراوانی از قدمت این منطقه یافت شده است ولی در لغت‌نامه دهخدا در توضیح کلمه جاپلق ، شهرت این منطقه را به دلیل جنگ بین ایرانیان و اعراب در سال ۱۱۲ قمری ذکر می‌کند که به فرماندهی قحتبه ابن شیب و عمر ابن هبیره در جاپلق روی داد و اعراب تا منطقه نهاوند عقب رانده شدند.
جنگ دیگری در سال ۱۲۳ قمری مصادف یا حیات جعفر صادق در این منطقه روی داد که به قیام بابک خرمدین مشهور بود. در کتاب گزیده سیاست‌نامه خواجه نظام‌الملک طوسی، جعفر شعار چاپ ۱۳۶۵ شرکت چاپ و نشر بنیاد تهران صفحه ۳۳۷ آمده: دیگر در سال ۲۱۲ قمری در ایام مأمون خرمدینان قیام کردند از ناحیه سپاهان، گاپله ، ترمدین و کره و باطنیان به ایشان پیوستند …
آرامگاه امامزاده زید و قاسم و امام زاده داوودپیغمبر با ۱۰۰۰ سال قدمت در منطقه جاپلق ازنا قرار دارد. بنای این مقبره (زید و قاسم )مربوط به دوران سلجوقی میباشد که گنبدی مخروطی شکل با نمای آجری و دارای ارتفاع است. بنای امام زاده داوودپیغمبر نیز به دست مردم این روستا تخریب و نوسازی شده است.
مردم جاپلق از زمان‌های کهن کشاورز پیشه بوده و به واسطه همین حرفه ، مردمی آرام و صبور و منضبط هستند
دهنو، کرتیلان و فین و مرزیان هم از روستاهی قدیمی جاپلق است. شهر آشورآباد و کلبر هم با قلعه های قدیمی (که گفته می شود این دو قلعه از طریق راه زیر زمینی به هم متصل هستند) در این بخش واقع شده‌است. تپه گوگده در 200 متری روستای گوگده واقع شده و مربوط به عصر آهن میباشد .
در هنگام عبور ناصر الدین شاه از جاپلق این دشت بخشی از عراق عجم بوده. این دشت پر از آبادی و کشتزار بوده و تعداد آبادی‌های این دشت به قدری زیاد بوده که وی همه اسامی را در سفرنامه نیاورده است.
گاپله‌ای نام محلی گوِیش فارسی مردم منطقه چاپلق ازنا در دشت جاپلق در استان لرستان ایران است. این گویش تحت تأثیر گویش‌های استان مرکزی به ویژه شهرستان خمین و گلپایگان قرار دارد. نام چاپلق تلفظ دیگری از همین نام «گاپله» است.
به ساكنان گاپله، گاپله ای میگویند.